Kategorie badawcze współczesnej pedagogiki mają status autonomiczny - są skutkiem rozwoju tej dyscypliny naukowej, mogą mieć byt przekraczający daną dyscyplinę - na przykład kategoria "wykształcenie", która zawiera zarówno aspekt pedagogiczny, jak i historyczny, ekonomiczny czy socjologiczny, może przenikać do pedagogiki z obszarów badawczych innych nauk. Kategorie autonomiczne pedagogiki będące przedmiotem analiz różnych autorów, a więc dosyć dobrze opracowane na gruncie wielu subdyscyplin pedagogicznych, nie są przedmiotem rozważań w niniejszej pracy. Kategorie tak wykraczające ponad pedagogikę zakresem problematyki, jak też stanowiące przedmiot badań innych dyscyplin naukowych, aczkolwiek niezwykle ważne, wykraczają poza zainteresowania autora niniejszej pracy. I one również nie są podejmowane w książce. Przedmiotem analiz w tej pracy są niektóre kategorie badawcze przenikające do pedagogiki z innych nauk, mające odrębną tradycję na gruncie tamtych właśnie dyscyplin wiedzy, kategorie stające się ważnymi inspiracjami dla budowania teorii pedagogicznych. Szczegółowiej omawia się tu następujące kategorie: odpowiedzialność, która wywodzi się z etyki i filozofii moralnej; samorealizację - przeniknęła do pedagogiki z psychologii i filozofii; wyobraźnię - mającą zarówno tradycję filozoficzną, jak też psychologiczną; kategorię twórczości i podmiotowości - zakorzenione i w psychologii, i w filozofii; kategorię tolerancji - obecną dotąd w socjologii i filozofii moralnej. Poszczególne kategorie omawiane są według następującego planu: po kilku zdaniach wprowadzenia następuje próba zdefiniowania pojęcia, następnie przywołuje się jego filozoficzne, psychologiczne lub socjologiczne inspiracje i odniesienia teoretyczne, a w części końcowej wskazuje się na znaczenie danej kategorii w rozwoju pedagogiki. Podręcznik ten pomija materiał zawarty w skrypcie pt. "Teoria wychowania". Powstały zatem dwa komplementarne opracowania przeznaczone dla studentów pedagogiki oraz kierunków nauczycielskich wyższych uczelni jako materiał pomocniczy do ćwiczeń z pedagogiki ogólnej i teorii wychowania.